JB-2014: Pastor i.R. Johannes Pfeifer, Schleswig

Ut de Geschicht vun Plattdüütsch in de Kark
Johannes Pfeifer, Paster i.R. Schleswig, in’ Juni 2014

Wi seggt: „Plattdüütsch mutt plegt warrn!“ Nich as en Patient, de krank is. Nä, as en Spraak, de en lange, lebennige Geschicht hett, mit deepe Wuddeln. De kann een nich so licht utreten. Op Platt, dor schnackt dat Hart sik ut, so seggt wi. Dat geiht to Harten, und at kummt vun Harten. För veele Lüüd is dat noch de Moderspraak, nu vermehrt ok Grotmoderspraak.

Ik sülms heff Plattdüütsch vun mien Grotmoder lehrt, damals, vör 50 – 55 Johrn in Bad Bramstedt, wo mien Vadder lange Tied Paster ween is. Dat hett mi bannig holpen, as ik 1971 as jungen Paster na Marn’ in Dithmarschen keem. Gottesdeensten un Andachten, ok Döpen, Truungen, Truerfiern, Festanspraaken un besonners Goldene Hochtieden op Platt – dat höör dor bald mit to. Dat geew nich wenig Lüüd in de Masch, in de Kögen, de full dat lichter, mit ehr’n Paster Platt to schnacken. So weer dat för mi siet 1992 ok in Schleswig, nich blot’s op’n Holm. Ik denk an de Fiern vun de Gillen un Beleem (Beliebungen), an de Plattdüütsch Gottesdeensten un Andachten in’ Dom un anner Karken, an veel plattdüütsch Vördrägen (to’n Bispill ut „Sien Schöpfung“ vun Boy Lornsen).

Dat versteiht sik nich vun sülms, wenn ok in de Kark Platt schnackt warrd. Dorto much ik geern en lütt Dööntje vertellen, un denn geiht dat los mit uns’ Thema „Ut de Geschicht vun dat Plattdüütsche, besonners in de Kark“. (Edert, Dat harr noch leeger warrn kunnt S. 90): Uns’ Paster weer bi’n Amtsvörstehet to Besöök, un wiel dat he binnen mit em schnackt, hört he in de Köök de Fru singen: „Ein feste Burg ist unser Gott“. As se rutkümmt, seggt he (de Paster): „Das freut mich aber, dass Sie selbst bei der Arbeit einen Choral singen“. – „Ach, Herr Paster, dat heff ik vun mien Moder lehrt. Wenn ik dat Leed ‚Ein feste Burg’ sing, dat duert jüst so lang as de Eier kaken mütt – denn sünd se richtig“. So wiet düsse lütte Geschicht’. De Fru schnackt Platt, awers dat Karkenleed singt se hochdüütsch. Un de Paster, de schnackt hochdüütsch. Dat is sien Amtsspraak.

Ja, so weer dat en lange Tiet lang, un so is dat woll meerstendeels ok hüüt noch: Karkenspraak un Volksspraak sünd nich datsülvige. Dorbi is Plattdüütsch noch lang nich utstorven. 3 Millioon Minschen schnackt Platt, un 10 Millionen köönt dat verstahn, vun de Schleswig-Holsteeners jümmers noch 80 – 90 %. Meist 30 % vun de Düütschen höört dat geern. För veele Lüüd, Familien, Dörper, Vereenen, is Plattdüütsch de Spraak för dat Schnacken mit’nanner, nich blots bi de Fischers op’n Holm, bi de Arbeiders op’n Bu oder de bi Buerslüüd op’t Land.

Awers de Saak hett veer Hakens, meist so as Fienden vun dat Plattdüütsche. Dor warrd seggt:
1. De Spraak vun de studeerten Lüüd (dat sünd de mit’n Talar, ok de Pasters) is hochdüütsch, nich
Platt.
2. Platt is nich so eernsthaftig un nich so fierlich. (z.B. Plattdüütsch Theoter)
3. Een kann/dörf blots Platt schnacken, wenn he dat mit de Modermelk mitkreegen hett.
4. Schnackt mit de Kinner blots keen Platt, anners köönt se in de School nich mitkamen.

Düsse veer Hakens stunnen un stahn Plattdüütsch jümmers wedder in’ Weg. Dorbi hebbt wi ganz vergeten: Nedderdüütsch is för’n ganze Tiet de offizielle Spraak in Düütschland ween. All 1200 vör Christus hebbt de Germanen sik hier in’ Norden fastsett. Dat geev dree germanische Spraken: Ostgermanisch (gotisch), Nordgermanisch (mit dänisch, skandinavisch un isländisch) un, dat is för uns wichdig, Westgermanisch (mit friesisch, nedderdüütsch, engelsch un later denn hochdüütsch).

In dat föffte Jahrhunnert na Christus weer de grote Völkerwannerung. Veele Angeln un Sachsen trocken na Brittanien. De Elv un de Trav weer de Grenz na Osten, wo nu de Slawen to Huus weern. In de twee Johrhunnerte achterna keem dat na Süden hen to en Luutverännerung (Lautverschie-bung): To’n Bispill t to z (Teken – Zeichen, Tung - Zunge) oder t to ss (eten – essen); p to f (griepen – greifen, apen – offen); k to ch (Koken – Kuchen, maken - machen) un so wieder (G.F. Meyer, Unsere plattdeutsche Muttersprache, S. 20 ff). Dordörch geev dat en Grenz twüschen de Hoch- un Nedderdüütschen. Düsse Grenz langt so üm un bi vun Westfalen bit na Berlin /Branden-burg. Vun Norden keemen de Jüten mit ehr Plattdänisch-Jütlännisch, wat lange Tiet bi uns in Angeln schnackt worrn is.

Na 1227 (Schlacht bi Bornhöved) kreeg dat Nedderdüütsche un dormit ok de düütsche Kultur de Babenhand gegenöver den Dänschen König. De Holsteensche Ritterschaft schnackt nedderdüütsch, und dat weer nu de Amts- un Verkehrsspraak för den Staat un ’n beten later ok för de Kark. De Urkunnen weern nich mehr latiensch, nee, se warrn nu nedderdüütsch schreven. Dorto hebbt wi twee ganz wichdige Bispille: De Sachsenspeegel vun 1234 (öwer Land- un Lehnrecht) un de bedüdende Verdrag vun Ripen („Op ewig ungedelt“) vun 1460. Nu keem dat Nedderdüütsche ok na Dänemark. Ja, de dänschen Könige schnacken Platt. Dat weer damools de hoge Tiet vun de Hanse (1300 – 1600) mit Plattdüütsch as Hannel- un Diplomatenspraak. Köönt wi uns hüüt gar nich mehr vörstellen.

Mit dat Enn vun de Hanse in dat utgahende 16. Johrhunnert kreeg dat Hochdüütsche mehr un mehr de Babenhand, wenn ok nich glieks in de Kark. Bald na de Reformation hett Johannes Bugenhagen 1533 de Lutherbibel wörtli in Platt öwersett. En Exemplar liggt in dat Bibelzentrum bi uns in Schleswig. Düsse „Biblia düdesch“ is sössuntwindigmal wedder opleggt worrn. Ok Bugenhagen sien Karkenordnung vun 1542, de för de Reformation in uns’ Land ganz wichdig weer, is op Platt schreven. De nieen Leeder woorn in Gottesdeenst op Plattdüütsch sungen. De Predigt weer plattdüütsch un de Liturgie ok. Awers de Minschen, besonners in de Dörpers, weern mit dat plattdüütsche Öwersetten ut dat Hochdüütsche nich tofreden. Dat weer mehrstendeels to hochdüütsch.

Un jümmer mehr Pasters kemen vun Middel- un Süddeutschland hier na Norden rop. De kunnen bloots hochdüütsch. Dat keem de Obrigkeit, de Karkenherrn un de Fürsten good to Pass. Dat leep allens op dat Hochdüütsche rut. Plattdüütsche Gesangbökers un Katekismen weern in de Bookladens bald nich mehr to kriegen. Bit to’n Enn vun’ dörtigjährigen Krieg is noch plattdüütsch predigt worrn. Denn, in de Mitt vun dat 17. Johrhunnert, weer dat dormit eerst mal to Enn. De Pasters predigten un schreven blots noch hochdüütsch. Dieter Andresen seggt dat in en Opsatz ganz düütlich: „Dat weer de Obrigkeits-Kark vun de orthodoxe Tiet: hoochbeenig, hoochmödig, un hochdüütsch, een Kark, wo de Volksspraak nix mehr to mellen harr. De hett dat maakt, dat norddüütsche Lüüd sik in ehr Kark nich mehr tohuus föhlen kunnen“ (De Kennung 2007/2, S. 28).

200 Johren duert düsse Tostand, de an sik keen Tostand weer. 200 Johren ahn plattdüütsche Literatur! Dor fehlt wat, dor fehlt de gemeensame Schriftspraak; dor köönt wi hüüt noch wat vun marken, vun düsse Verlust. De Lüüd hebbt jümmers noch platt schnackt, womögli ok mit ehrn Paster. Awers ünnerdeelt in regionale, ünnerscheedliche Dialekte, verscheeden vun Dörp to Dörp, vun Landschaft to Landschaft. Dat is ok so’n swacken Punkt vun dat Plattdüütsche. Plattdüütsch is keen allgemeene Schriftspraak worrn. In Angeln schnackt se anners as in Dithmarschen, Hamborg, Meckelnborg, Neddersassen oder Ostfreesland.

Veele Schoolmeesters hebbt bit in de Mitt vun dat 19. Johrhunnert noch op Platt Unnerricht holen, se kunnen noch nich so richdig Hochdüütsch. Dor hebbt wi dat wedder, dat Vörurdeel: Plattdüütsch warrd vun so’n Lüüd schnackt, de nich so richdig utbildt sünd. In de Mitt vun dat 17. Johrhunnert hett sik de Utdruck „Platt“ dörchsett. De keem ut dat Französsche un meent „niedrig, alltäglich, platt“. Dat weer gar nich good för dat Ansehn vun Nedderdüütsch in uns’ Land. Dörchsett hett sik in Stadt un Land de hochdüütsche Literatur un natürli ok de hochdüütsche Lutherbibel.

Den plattdüütschen Dichter Klaus Groth hebbt wi dat to verdanken, dat in de Mitt vun dat 19. Johrhunnert Nedderdüütsch wedder en Platz as Schrift- un Literaturspraak kreeg un sik wieder (weiter) entwickeln kunn. Sien „Quickborn“ vun 1852 hett Fritz Reuter, Johann Hinrich Fehrs, Hermann Claudius un anner Dichters un Pasters anstött:
„Min Modersprak, wat klingst du schön! Wat büst du mi vertrut!
Weer ok min Hart ut Stahl un Steen, du drevst den Stolt herut. –
Min Modersprak, so slicht un recht, Du ole frame Red!
Wenn blot en Mund ‚Mien Vader’ seggt, so klingt mi’t as en Bed“. –
Dor köönt wi wat marken vun de Kraft un vun den Geist, de in dat Plattdüütsche binnen sitt.

In düsse Tied keemen plattdüütsche Vereenen in Gang, bald ok nedderdüütsche Bühnen (Hans Ehrke: „Hans Brüggemann“, Paul Schurek: „Stratenmusik“, August Hinrichs: “Wenn de Hahn kreiht“). Plattdüütsch in de Kark hett en nieen Anfang nahmen un later ok Plattdüütsch in de Zeitung un in’ Rundfunk.

1872, na öwer 200 Jahren, fung Paster Johannes Paulsen in Kropp, wo he denn dat Diakoniewark grünnt hett, mit plattdüütsche Gottesdeensten an. (= En Bispill ut de damalige Tied). Mit de Lüüd op de Straat un ok woll in de Bibelstünn hett he platt schnackt un bi besonnere Gelegenheiten op Platt predigt, ok in Amerika. He wull de ganze nedderdüütsche Bibel vun Bugenhagen (1533) nie rutgewen. In de Vörred schriwwt he dorto: „Veele plattdüütsche Lüüd hebbt blot en hochdüütsch Christendom un holt sik den Gott, de blot hochdüütsch to se sprickt, un to den se man hochdüütsch spreken künnt, sowiet vunt Lief, as dat Plattdüütsche vun dat Hochdüütsche af is. Dorüm gifft dat so veele Christen, de blot en Sünndag-Christendom kennt. Gott bewahr uns dorvör in Gnaden un help, dat dat Christendom den Husrock bi uns antreckt un för Plattdüütsche ok plattdüütsch ward. Dorto much düsse plattdüütsche Bibel helpen.“ (D. Andresen, DE KENNUNG 30/2, S. 29). Awers de Erfolg blifft ut. De eerste Oplaag kunn in dörtig Johren nich verköfft warrn. De Rest woor instampt. Dat weer nich dat Platt vun de Lüüd, dat weer en Öwersetten „Woord bi Woord“ ut dat Hochdüütsche. „Denn laat uns man glieks bi den Luther-Text bliewen, den kennt wi jo all!“
hebbt de Lüüd seggt.

Mit sien Predigen op Hoch un Platt harr Paster Paulsen mehr Erfolg. Sien Vörgänger, de ole Paster Hansen, fraag na den Gottesdeenst den Köster: „Hest Du all mal so’n Predigt hört?“ Un as de „Nä!“ sä, meen Hansen: „Ik ok nich!“ – För sien Kropper Wuchenblatt hett Paulsen een „Plattdüütsch Togav“ makt, und dat meist 25 Johren lang. He hett an de Lüüd dacht, „de weten, wat de plattdüütsche Spraak för een Bedüden för uns’ Volk hett“.

Dor hett sien Nafolger Heinrich Hansen, de 1917 ut Pellworm keem, anknütt un sik för de „nedderdüütsche Volksspraak“ in de Kark insett. Paster Hansen weer na 250 Johren de eerst, de een Heft mit plattdüütsche Karkenleeder rutgeev. He lett sik vun sien Kritikers nich ünnerkreegen: „Wer’t mag, der mag’t; un wer’t nich mag, der mag’t ja woll nich mögen“. Un dor sünd in de Tied bit na den 1. Weltkrieg ok in de Kark veel Lüüd, de dat Plattdüütsche nich mögen. „Nur hochdeutsche Predigt darf auf deutschen Kanzeln geduldet werden“, heet dat offiziell (H. Kröger, Plattdüütsch in de Kark Bd. 2, S. 103). Un besonners in dat Lutherjohr 1917 weer ok vun Karkenlüüd to hören: „Das Plattdeutsche führt uns weg von der großen deutschen Gemeinschaft und fördert den Partikularismus“. Mag ween, an düt Urdeel hebbt wi hüüt noch to knabbern.

Awers dat Anstötten vun Groth, Paulsen un Hansen leet sik nich trüch hollen. An’ Sleswig-Holsteen-Dag (Juni 1920) in Sleswig hett Propst Theodor Stoltenberg in’ Dom Plattdüütsch predigt. Dat weer wat! De veelen Lüüd hebbt Plattdüütsch sungen un weern begeistert. In dat sülwige Johr geew Stoltenberg sien lütt Plattdüütsch Gesangbook rut, in gode Tosamenarbeit mit de Fehrs-Gill. 20 Leeder hett he „in uns’ Moderspraaak ümsett“, in de drütte Oplaag weern dat all 60 Leeder, un de mehrsten dorvun brukt wi hüüt noch. To’n Bispill „Heben, Eer un Luft un Meer“ (OgK 204). Stoltenberg weer anerkannt op’n Holm un in de Domgemeende, he snackt Platt mit veel Humor un mit veel Verstahn för de Minschen.

1922 keem Paster Johannes Jessen vun Kosel an’ Sleswiger Dom. He schrifft jede Week in de „Schleswiger Nachrichten“ plattdüütsch Stück ut de Bibel. Dat weer de Anfang vun sien’ Plattdüütsche Bibel. 1932 is he mit dat Öwersetten vun dat Nie Testament fardig. Teihn Johrn hett he dorför brukt. In de Tiet vun den swaren Karkenkampf hett he „Dat Ole Testament in uns Moderspraak – Vun dat Beste en goot Deel“ öwersett. „Nich de Wöör utwesseln, ja nich, aver de Spraak umgeten – dar liggt de Knütt. De Wöör maakt Gotts Woort nich hillig. De Hartslag mutt dat doon“. Männichmal hett he sik bi dat Översetten fraagt: „Wat harr Onkel Bock ut Kosel woll dorto seggt?“ Jessen weer mit sien Hart dorbi un bi de Minschen, und dat maakt woll ok de Kraft vun sien Spraak un Text ut. Een Bispill: Dat „Fürchtet euch nicht!“ ut de Wiehnachtsgeschicht heet bi Jessen. „Man jo keen Angst!“ (Lukas 2, Vers 10). – Wi hebbt em veel to verdanken! – Op’n Karkhoff in Nübel is he to Graff bröcht. De Graffsteed is blangenbi vun de Kark.

Na den 2. Weltkrieg geev dat ok bi Plattdüütsch in de Kark een nien Anfang. Paster Rudolf Muuß ut Meldörp grünnt 1947 den Sleswig-Holsteenschen Heimatbund un in dat sülwige Johr den Plattdüütschen Preesterkrink. Düsse beiden sünd nu noch aktiv, un ik bün sülms geern dor mit bi. Domaals keem dat nie Plattdüütsche Gesangbook ut Breklum in veele Gemeenden un Hüüs. „Nu dankt Gott alltohoop mit Hart, mit Mund un Hannen“ is ganz beröhmt worrn (OgK 119). Ok de plattdüütsche Text vun Vaderunser und dat Bekenntnis vun den Gloven hett sik dörch de Gesangbökers utbredt. Ik weet dat noch as hüüt: 1974 hebbt wi twee Weken na Pingsten den „Plattdüütsch Sündag“ inföhrt, de in veele Gemeenden en gode Tradition hett. De Arbeidskrink „Plattdüütsch in de Kark“ hett veel makt för dat Utbreden vun Plattdüütsch in uns’ Land. Dat geev un gifft regelmäßig Plattdüütsche Andachten in’ Rundfunk un ’n ganze Reeg vun Bökers mit Plattdüütsche Texten för Andacht, Fier un Gottesdeenst. Ganz nie: Dieter Andresen, Evangelium Plattdeutsch – Praxis, Geschichte, Theologie.

1975 is dat Nie Testament op Platt vun Rudolf Muuß fardig un warrd jümmer noch veel bruukt. De Plattdüütsche Bibel vun Karl Emil Schade ut Hademarschen (1999/2003) hett sik nich so recht dörchsett. Een Kritik doran is: He hett dat allens alleen maakt, hett villicht nich genoog de Lüüd op’n Mund keken. Awers sien Verdeenst is: Wi hebbt nu dat ganze Ole Testament op Platt. Dat hölpt uns ok bi dat Plattdüütsche Pastoralkolleg; dat gifft dat all veele Johren in’ Januar in Ratzeborg.

Siet 1981 höört Plattdüütsch to den groten Evagelischen Karkendag mit to. So weer dat ok 2013 in Hamborg. Dor geev dat en „Plattdüütsch Huus“ mit en grote Programm, allns op Platt; dor weer ok de Schleswiger Speeldeel to Gast. To’n drütten Mal hebbt wi en Plattdüütschen Karkendag in de Nordelbische Kark hat un bi dat Nordkarkenfest en „Plattdüütsch Stünn“ mit 500 Besökers und Peter Harry Carstens as Talk-Gast.

Twee Begevenheiten in’ Schleswiger Dom much ik geern noch rutstellen: An’ 4. Advent 2001 hebbt wi dat nie Gesangbook“ „Op goden Kurs“ inföhrt, dat nu all en tweete Oplaag kregen hett. Dat maakt Moot. Dor sünd ok Leeder ut uns’ Tied binnen, to’n Bispill: „Heff Moot to niege Wegen, de uns de Herrgott wiest“ (vun 1989; OgK 154). Dat annere: De Jessen-Bibel keem an’ 31. Oktober 2006 in een Schrift rut, de ok de jungen Lüüd beter lesen köönt. För düsse Utgaw is de „Plattform Plattdüütsch in de Kark“ tostännig, de all vör 20 Johren grünnt worrn is. Dor hebbt sik Karkenlüüd ut Schleswig-Holsteen, Hamburg, Meckelnborg, Vörpommern un Neddersassen tosamenslaaten un bringt tweemal in’ Johr en feine Zeitschrift rut, „De Kennung“, mit dat Motto: „Een Kennung wüllt wi geben vun’t plattdüütsch Karkenleben. Een Kennung wüllt wi doon, de Spraakgemeen to boon“. Dor hört nu ok de niee Jessen-Bibel mit to.

Intwüschen is Plattdüütsch (beter: Nedderdüütsch) as Spraak in de Kark wiet utbreed un acht’.Dor sünd üm un bi 200 Pasters in de Nordkark (fröher weern dat mal 400), de plattdüütsch predigt, de plattdüütschen Lektoren nich to vergeten. Een ganzen Deel dorvun sünd all pensioneert, so as ik, wull ok en Kennteeken vun Plattdüütsch in uns’ Tiet un Kark. Dor sünd ok welk mit bi, de dor nich mit opwussen sünd un sik dat later eerst annahmen hebbt. Mi dücht: Dat is hüüt beter möglich as fröher. Man god! De Plattdüütschen in de fiev Norddüütschen Landeskarken hebbt vör Johren all de
„Plattform“ grünnt; tweemal in’t Johr kummt „De Kennung“ rut, en Zeitschrift för plattdüütsche Gemeendearbeit („Een Kennung wüllt wi geben vun’t plattdüütsch Karkenleben; een Kennung wüllt wi doon, de Spraakgemeen to boon“).

Ok as Plattdüütsche köönt wi marken: Mit’n anner sünd wi stark. Wi wüllt de Fahn vun Nedderdüütsch hoch hollen; dat hett bi uns ja en gode Geschicht, un ik glöv, ok en gode Tokunft. Plattdüütsch – dat is nich blots wat för ole Lüüd. Dor fangt nu de Lütten in’ Kinnergaarn un in de Grundschool all mit an. In de Jury bi’n Plattdüütschen Leswettbewerb kunn ik mi dorvun sülms öwertügen. Un wi as Grootöllern hebbt dor en grote Opgaaw un köönt dor wat bi doon, uns’ Heimaatspraak un ok unsen Globen an uns Enkelkinner wieder to geven. Un wenn dat blots ’n poor Wöör, Riemels un Geschichten sünd. Wie weern nülich mit en junge Familie bi’n Kaffeedrinken tosamen. Dor seggt de lütte Hanna mit ehr dree Johren: „Oh, wat’n feinen Koken!“ Wi wüllt höpen, de Deern un veel annere ok warrn gode Erfahrungen mit dat Plattdüütsche in ehr Leven maken.

***********************************************************************

Ut de Geschicht vun Plattdüütsch in de Kark
- Verwendete Literatur -

Dieter Andresen, Evangelium Plattdeutsch – Beiträge zu „Kirche und Niederdeutsch“,
Bredstedt 2012
De Kennung, Zeitschrift für plattdeutsche Gemeindearbeit, 1977 – 2012
Eduart Edert, Dat harr noch leeger warrn kunnt – Schleswig-Holsteinischer Humor,
Neumünster 1977 (13. Aufl.)
Gesangbook för Kark, Schol un Huus, Hamburg 1953
Klaus Groth, Quickborn, Kiel und Leipzig 1899 (22. bis 24. Auflage)
Plattdüütsch Gesangbook, Breklum 1967
Op goden Kurs – Plattdüütsch Gesangbook, Kiel 2001 (OgK)
Günter und Johanna Harte, Hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch, Leer 1989 (2. Aufl.)
Johannes Jessen, Denk an den Fierabend – Predigt holn in’n Rundfunk-Gottesdeenst in Kiel
Schleswig 1927
Johannes Jessen, Dat Ole un at Nie Testament in unse Moderspraak, Göttingen 2006 (9./11. Aufl.)
Heinrich Kröger, Plattdüütsch inde Kark in drei Jahrhunderten Band 2, Hermannsburg 2001
Boy Lornsen, Sien Schöpfung un wat achterno keem, Hamburg 1991
Gustav Friedrich Meyer, Unsere Plattdeutsche Muttersprache, St. Peter-Ording 1983 (2. Aufl.)
Rudolf Muus, Dat Niee Testament Plattdüütsch, Breklum 1975
Johannes Sass, Plattdeutsche Grammatik, Neumünster 2010 (1. Aufl.)
Johannes Sass, Plattdeutsches Wörterbuch, Neumünster 2009 (5. Aufl.)
Karl-Emil Schade, Dat Ole Testament, Neumünster 1995 (2. Aufl.)

Siehe auch: 2014, Juni Plattdütsch in de Kark